Sociale vaardigheden
drs. T. de Vos- van der Hoeven - juni 2000
Al op heel jonge leeftijd leren kinderen hoe ze contact kunnen maken met andere mensen. Dit begint al met een paar weken wanneer een baby voor het eerst lacht naar zijn vader of moeder. Doordat hier positief op gereageerd wordt, zal het kind dit vaker gaan herhalen. En zo ontstaan langzaam de eerste sociale vaardigheden, het kind leert contact te maken met de mensen om hem heen. De ontwikkelingen die het kind in de jaren hierna doormaakt zijn enorm en dat geldt ook voor de ontwikkeling van de sociale vaardigheden.
Op de leeftijd van vier/vijf jaar kunnen de meeste kinderen goed contact maken met andere kinderen en volwassenen. Toch is er ook een groep kinderen die hier nog veel moeite mee heeft. Dit kan komen doordat het kind is opgegroeid in een omgeving waar bijvoorbeeld weinig andere kinderen waren en het dus gewoon nog weinig ervaring heeft kunnen opdoen met andere kinderen. In dat geval zal het kind snel de vaardigheden die het nodig heeft oppikken. Maar er is ook een groepje kinderen dat wel genoeg ervaring opgedaan heeft maar zich toch geen raad weet in het bijzijn van andere kinderen. We spreken dan van sociale problemen en in sommige gevallen van sociale angst.
Sociale problemen
Goede sociale vaardigheden spelen een belangrijke rol in het leven. Kinderen die sociaal vaardig zijn, zijn populair. Daarentegen worden kinderen die moeite hebben met sociale vaardigheden vaak afgewezen door leeftijdgenoten en hebben ze regelmatig ook aanpassingsproblemen. Kinderen die moeite hebben met sociale vaardigheden belanden vaak ook in een vicieuze cirkel. Doordat ze moeite hebben met het leggen van sociaal contact worden ze buiten gesloten. Hierdoor kunnen ze geen ervaring op doen in sociale vaardigheden en raken ze nog meer achterop. Op de lagere schoolleeftijd heeft zo'n 4 tot 8% van de kinderen sociale problemen. Wanneer we kijken naar de groep kinderen die hulpverlening ontvangen zien we dat 15 tot 20% sociale problemen heeft, al dan niet gecombineerd met andere problemen. Het is belangrijk om deze problemen aan te pakken omdat de problemen eerder toenemen dan afnemen. En sociale problemen leiden vaak weer tot andere problemen zoals een groeiende achterstand in schoolprestaties.
drs. T. de Vos- van der Hoeven - juni 2000
Al op heel jonge leeftijd leren kinderen hoe ze contact kunnen maken met andere mensen. Dit begint al met een paar weken wanneer een baby voor het eerst lacht naar zijn vader of moeder. Doordat hier positief op gereageerd wordt, zal het kind dit vaker gaan herhalen. En zo ontstaan langzaam de eerste sociale vaardigheden, het kind leert contact te maken met de mensen om hem heen. De ontwikkelingen die het kind in de jaren hierna doormaakt zijn enorm en dat geldt ook voor de ontwikkeling van de sociale vaardigheden.
Op de leeftijd van vier/vijf jaar kunnen de meeste kinderen goed contact maken met andere kinderen en volwassenen. Toch is er ook een groep kinderen die hier nog veel moeite mee heeft. Dit kan komen doordat het kind is opgegroeid in een omgeving waar bijvoorbeeld weinig andere kinderen waren en het dus gewoon nog weinig ervaring heeft kunnen opdoen met andere kinderen. In dat geval zal het kind snel de vaardigheden die het nodig heeft oppikken. Maar er is ook een groepje kinderen dat wel genoeg ervaring opgedaan heeft maar zich toch geen raad weet in het bijzijn van andere kinderen. We spreken dan van sociale problemen en in sommige gevallen van sociale angst.
Sociale problemen
Goede sociale vaardigheden spelen een belangrijke rol in het leven. Kinderen die sociaal vaardig zijn, zijn populair. Daarentegen worden kinderen die moeite hebben met sociale vaardigheden vaak afgewezen door leeftijdgenoten en hebben ze regelmatig ook aanpassingsproblemen. Kinderen die moeite hebben met sociale vaardigheden belanden vaak ook in een vicieuze cirkel. Doordat ze moeite hebben met het leggen van sociaal contact worden ze buiten gesloten. Hierdoor kunnen ze geen ervaring op doen in sociale vaardigheden en raken ze nog meer achterop. Op de lagere schoolleeftijd heeft zo'n 4 tot 8% van de kinderen sociale problemen. Wanneer we kijken naar de groep kinderen die hulpverlening ontvangen zien we dat 15 tot 20% sociale problemen heeft, al dan niet gecombineerd met andere problemen. Het is belangrijk om deze problemen aan te pakken omdat de problemen eerder toenemen dan afnemen. En sociale problemen leiden vaak weer tot andere problemen zoals een groeiende achterstand in schoolprestaties.
Ten eerst heb je de groep kinderen die zich terugtrekt. Deze kinderen hebben weinig of geen contact met hun leeftijdsgenoten. Ze vallen vaak amper op in de klas en niet altijd wordt het probleem door de school onderkend. Deze kinderen worden vaak als makkelijk en meegaand ervaren in de klas. Deze kinderen zijn schuw, passief en passen zich vaak sterk aan aan de wens van anderen. Ze komen niet voor zichzelf op en vinden het vaak moeilijk om hun boosheid te uiten. Bij veel van deze kinderen kunnen we spreken van een sociaal fobie, bij hun is angst de basis voor hun sociale problemen. Overigens kan een sociaal fobie ook voorkomen bij kinderen die wel sociaal vaardig zijn. Bij deze kinderen zien we vaak dat ze wel een of twee goede vrienden hebben. Zij hebben vooral moeite met groepen kinderen.
De tweede groep kinderen probeert wel contact te leggen maar doet dit op de verkeerde manier. Ze zoeken voortdurend ruzie of schreeuwen, slaan of duwen andere kinderen. Deze groep kinderen wordt vaak ook gepest en de school ervaart met deze kinderen wel vaak problemen. Ze zijn zeker niet populair, hebben vaak woede-uitbarstingen en negeren de rechten van anderen.
Bij beide groepen zien we dat de kinderen het moeilijk vinden de verwachtingen van hun omgeving juist in te schatten, ze hebben weinig vertrouwen in hun eigen sociale kunnen (wat ieder keer weer versterkt wordt als een sociale situatie misloopt) en zijn vaak bang voor sociale situaties.
Hoe ontstaan deze problemen ?
Er zijn een aantal dingen die kunnen bijdragen aan het ontstaan van sociale problemen. Allereerst zien we vaak dat een van de ouders van kinderen met sociale problemen ook wat moeite heeft met sociale situaties of hij/zij heeft dit gehad in zijn/haar jeugd. Enerzijds lijkt hier erfelijkheid een rol in te spelen. Anderzijds zien we ook dat het kind niet de juiste sociale vaardigheden leert van zijn of haar ouders.
Maar een kind kan ook sociale problemen ontwikkelen doordat het een vervelende en soms traumatische ervaring heeft gehad op sociaal gebied (heel erg gepest, in elkaar geslagen etcetera).
En soms ook ontstaan de problemen doordat het kind verkeerd over zichzelf en zijn of haar omgeving denkt. Deze kinderen denken vaak: "niemand wil toch met mij bevriend zijn, iedereen vindt me raar. Ik doe het toch altijd verkeerd". Door deze onjuiste gedachten vermijdt het kind sociale situaties en kan het dus ook geen sociale vaardigheden leren.
Om de diagnose 'sociaal probleem' goed te kunnen stellen is uitgebreid onderzoek nodig. Het kind moet uitgebreid worden geobserveerd, het liefst in een situatie die om sociaal gedrag vraagt (meestal de school). Er moet uitgebreid gesproken worden met het kind, de ouders en de leerkracht. Vaak wordt de ouders en de leerkracht ook gevraagd een aantal vragenlijsten in te vullen. En soms wordt ook de mening van de medeleerlingen gevraagd. Dit wordt gedaan door de klasgenoten te vragen een lijst in te vullen met vragen wie ze het leukst vinden in de klas, wie het vervelendst etcetera. Zo kan een aardig beeld gevormd worden hoe het kind in de klas staat.
Met behulp van al deze informatie kan dan vastgesteld worden of er werkelijk sprake is van een sociaal probleem en op welk vlak het kind het meest geholpen is met begeleiding. Zo hebben sommige kinderen het meest aan hulp op het emotionele vlak, zij leren minder bang te zijn. Een ander kind heeft meer aan hulp op het cognitieve vlak. Dit houdt in dat het kind geleerd wordt het sociale gedrag van anderen te begrijpen en ook te voorspellen. Ook leert het dat het ook anders kan reageren in een bepaalde situatie.
En een derde kind heeft het meeste baat bij motorische begeleiding, in de zin dat het kind leert hoe het kan spelen met andere kinderen en hoe je contact kan leggen zonder te duwen en te trekken.
Welke behandelingen zijn er ?
De behandelingsmogelijkheden van sociale problemen zijn in te delen in vier groepen:
* Sociaal gedrag wordt aangeleerd door gewenst gedrag te belonen en ongewenst gedrag te bestraffen. Er wordt begonnen met eenvoudig gedrag en de eisen voor een beloning worden steeds hoger gesteld. Deze methode is goed om bestaand gewenst gedrag toe te doen nemen en ongewenst gedrag te doen afnemen. Maar voor een kind dat ook nieuw sociaal gedrag moet leren is deze methode niet geschikt. En wanneer een kind erg angstig is zal deze methode ook niet werken.
* Sociaal gedrag wordt aangeleerd door middel van 'modeling'. Het kind observeert een groep kinderen die sociaal vaardig zijn en bespreekt dit met de hulpverlener. Deze methode is wel geschikt om nieuw gedrag aan te leren en wordt vaak gecombineerd met de bovenstaande methode.
* Sociaal gedrag wordt aangeleerd door het kind te leren sociale signalen uit de omgeving te herkennen en juist te interpreteren. Het denken van het kind wordt als het ware veranderd. Het kind krijgt een sociale situatie beschreven. Hierna worden de volgende vragen besproken: Wat gebeurt er, hoe kan ik reageren (meerder mogelijkheden), wat is de beste reactie, hoe gaat het dan, was het de beste reactie?
Om deze methode te kunnen toepassen moet het kind gemotiveerd zijn en redelijk slim.
* Sociale gedrag wordt aangeleerd via sociale vaardigheidstraining. In deze training worden de drie bovenstaande methode samen toegepast gecombineerd met rollenspellen en oefeningen. Deze training vindt vaak in groepsverband plaats. Het kind doet dan ook positieve sociale ervaringen op in de groep en krijgt hierdoor meer zelfvertrouwen.
Sociale problemen kunnen heel bepalend zijn voor het leven van een kind. Het is dan ook goed de problemen serieus te nemen en aan te pakken, vooral omdat sociale problemen ook kunnen leiden tot andere problemen. Het doel van alle behandelingen is bestaande sociale vaardigheden te doen toenemen en nieuwe aan te leren. Waar het om gaat is kinderen leren wat ze moeten doen, hoe het te doen en ze het zelfvertrouwen te geven zodat ze het durven te doen.
Er zijn verschillende boeken om kinderen te helpen bij het ontwikkelen van sociale vaardigheden.. Voor meer informatie en de mogelijkheid om het boek te kopen bij bol.com klik je op de titel:
- Vogel, over omgaan met leeftijdgenoten, Martine Delfos
- Wat je wel en niet ziet, J. Schulte
- De ander en ik, werkboek sociale vaardigheden, Nathalie van Kordelaar
- Spelletjes voor sociale competentie, 80 korte spelletjes voor kinderen van 4-10 jaar, Rosemarie Portmann
- Verborgen regels, Praktische hulp bij het leren van sociale vaardigheden, Brenda Myles
- Samen spelen, wat nou delen?, over vriendjes maken en je zusje pesten, Eva Bronsveld
- Sociaal? Vaardig!, Steven Pont (onze recensie)
Heeft u naar aanleiding van dit artikel vragen of wilt u een persoonlijk advies, dan kunt u hier terecht: Vraag per e-mail of advies aan huis
1) Ringrose, H.J. (1992). Sociale incompetentie bij kinderen. Diagnostiek en behandeling. Gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen, Prins, P.J.M. (1993) Bohn Stafleu Van Loghum, hoofdstuk 5
2) Vandereycken, W., Hoogduin, C.A.L.& Emmelkamp, P.M.G. (1990) Handboek Psychopathologie deel1, Bohn Stafleu Van Loghum, hoofdstuk 6 blz. 217-220.
3) Wenar, Ch. (1994)Developmental Psychopathology. McGraw-Hill Book Company, Hoofdstuk 2, blz. 60-64