Zelfbeschadiging
Drs. Tamar de Vos - van der Hoeven - juni 2009
We spreken van zelfbeschadiging wanneer iemand verwondingen aanbrengt aan het eigen lichaam. Dit kan door te snijden, krassen, branden, haren trekken, slaan, hoofdbonken of schadelijke stoffen inslikken. Zelfbeschadiging wordt ook wel zelfverwonding of automutilatie genoemd.
Zelfverwonding kent vele verschijningsvormen, vele verschillende oorzaken en komt op alle leeftijden voor. Zelfbeschadiging doet zich relatief vaak voor bij mensen met een psychiatrische stoornis of een verstandelijke handicap. Bij jongeren zien we zelfverwonding vaker voorkomen bij jongeren met een ontwikkelings- of leerachterstand en bij jongeren met psychische problemen (depressie, dystyme stoornis, autisme, psychose of persoonlijkheidsstoornis (vooral borderline)). Maar ook bij jongeren zonder deze psychische problemen wordt zelfverwonding regelmatig waargenomen. Dit artikel zal zich alleen richten op zelfverwonding bij kinderen en jongeren zonder psychische stoornissen of een verstandelijke handicap.
Zelfverwonding wordt soms gezien als een manier van aandachttrekkerij maar dat is het zeker niet. Jongeren die zich zelf verwonden houden dit over het algemeen geheim, ze schamen zich er voor en zijn bang voor ontdekking omdat ze meestal op onbegrip stuiten.
Zelfverwonding moet gezien worden als een poging om uiting te geven aan verwarrende emoties. Het is een teken van onmacht en hulpeloosheid. Jongeren die zich zelf verwonden beschikken meestal niet over de juiste vaardigheden om op een andere manier met spanningen om te gaan. Het snijden of verwonden is een onhandige manier om een gevoel van hopeloosheid te communiceren.
Bij pubers zien we vooral het snijden als vorm van zelfverwonding. Vooral in de armen wordt gesneden, maak soms ook in benen en buik. Andere vormen van zelfverwondingen die waargenomen worden bij jongeren zijn zich branden, pijnlijke bewegingen maken en gevaarlijke stoffen slikken.
Drs. Tamar de Vos - van der Hoeven - juni 2009
We spreken van zelfbeschadiging wanneer iemand verwondingen aanbrengt aan het eigen lichaam. Dit kan door te snijden, krassen, branden, haren trekken, slaan, hoofdbonken of schadelijke stoffen inslikken. Zelfbeschadiging wordt ook wel zelfverwonding of automutilatie genoemd.
Zelfverwonding kent vele verschijningsvormen, vele verschillende oorzaken en komt op alle leeftijden voor. Zelfbeschadiging doet zich relatief vaak voor bij mensen met een psychiatrische stoornis of een verstandelijke handicap. Bij jongeren zien we zelfverwonding vaker voorkomen bij jongeren met een ontwikkelings- of leerachterstand en bij jongeren met psychische problemen (depressie, dystyme stoornis, autisme, psychose of persoonlijkheidsstoornis (vooral borderline)). Maar ook bij jongeren zonder deze psychische problemen wordt zelfverwonding regelmatig waargenomen. Dit artikel zal zich alleen richten op zelfverwonding bij kinderen en jongeren zonder psychische stoornissen of een verstandelijke handicap.
Zelfverwonding wordt soms gezien als een manier van aandachttrekkerij maar dat is het zeker niet. Jongeren die zich zelf verwonden houden dit over het algemeen geheim, ze schamen zich er voor en zijn bang voor ontdekking omdat ze meestal op onbegrip stuiten.
Zelfverwonding moet gezien worden als een poging om uiting te geven aan verwarrende emoties. Het is een teken van onmacht en hulpeloosheid. Jongeren die zich zelf verwonden beschikken meestal niet over de juiste vaardigheden om op een andere manier met spanningen om te gaan. Het snijden of verwonden is een onhandige manier om een gevoel van hopeloosheid te communiceren.
Bij pubers zien we vooral het snijden als vorm van zelfverwonding. Vooral in de armen wordt gesneden, maak soms ook in benen en buik. Andere vormen van zelfverwondingen die waargenomen worden bij jongeren zijn zich branden, pijnlijke bewegingen maken en gevaarlijke stoffen slikken.
Een onderzoek naar zelfverwonding in Europa (CASE-onderzoek 2005, Child and Adolescent Selfharm in Europe) wees uit dat 2,7 % van de jongeren van 15/16 jaar oud in Nederland zichzelf wel eens verwonden. Als er wordt gekeken naar alle jongeren in Nederland blijkt dan 4,3% van de jongeren zichzelf wel eens opzettelijk verwond hebben, waarbij 44% van deze zichzelf verwondende jongeren aangeven zichzelf meerdere keren opzettelijk verwond te hebben. Overigens zijn deze aantallen in Nederland lager dan in alle andere Europese landen.
We zien dat zelfverwonding aanzienlijk meer voorkomt bij meisjes dan bij jongens. Jongens externaliseren vaker, wat inhoudt dat zij hun agressie vaker naar buiten richten. Meisjes internaliseren vaker, waarbij ze hun agressie meer richten op zichzelf, wat kan leiden tot angst, depressie en zelfbeschadiging.
Zelfbeschadiging doet zich vaak aan het begin van de puberteit voor. Jongeren aan het begin van de puberteit voelen zich soms erg onzeker, hebben regelmatig een negatief zelfbeeld, zijn nog hard bezig een eigen identiteit te vormen en hebben vaak moeite met het uiten van gevoelens. Het start vaak met één keer zichzelf pijn doen en gelukkig laat een flinke groep jongeren het hierbij. Maar ruim veertig procent van de jongeren die zich zelf verwonden gaan dit vaker doen en zo kan een soort gewoonte ontstaan.
Jongeren die zichzelf beschadigen hebben vaak een extreem laag zelfbeeld en weinig vertrouwen in zichzelf of hun omgeving. Vaak blijkt er bij de jongere sprake van een aanleg tot het ontwikkelen van angst of depressie. De aanleg en karakter van de jongere, de opvoeding, gezinssituatie en de gebeurtenissen in het leven van de jongeren kunnen daarna bijdragen aan het ontstaan van zelfverwonding.
We zien bij jongeren die zichzelf beschadigen vaak dat ze te maken hebben met ernstige problemen in hun leven (zelf of binnen hun gezin), dat ze vaak moeite hebben aansluiting te vinden bij leeftijdgenoten, worstelen met ongezien verdriet, dwangmatige gedrag laten zien of zich onzeker voelen over hun seksuele identiteit. Eetproblemen en ervaringen met misbruik worden vaker dan gemiddeld waargenomen bij jongeren die zichzelf beschadigen.
Het verwonden van zichzelf kan dus gezien worden als een poging om negatieve emoties te communiceren en met emotionele pijn om te gaan. Het is geen manier om aandacht te trekken, maar vaak wel een manier om een reactie uit te lokken en een vraag om hulp. Jongeren verwonden zichzelf met verschillende functies. Soms is het een manier om spanning te ontladen. Ook kan het een vorm van zelfbestraffing zijn (bij een negatief zelfbeeld of zelfhaat) of een manier om boosheid op het lichaam te uiten (we zien dit vaak bij jongeren dit zich verward voelen over hun eigen seksuele identiteit en bij jongeren die misbruikt zijn). We zien ook dat het een manier is om de buitenwereld het signaal te geven dat het niet goed gaat. Soms is er ook de behoefte om emotionele pijn naar de achtergrond te drukken door het veroorzaken van fysieke pijn. Fysieke pijn is ook beter te zien door de buitenwereld en beter te begrijpen dan psychische pijn. In sommige gevallen is er ook het gevoel dat als het lukt met de fysieke pijn om te gaan, het ook beter zal lukken om met de emotionele pijn om te gaan
Zichzelf pijn doen kan soms een manier zijn om het gevoel te hebben van controle over het lichaam te hebben(vooral bij meisjes met eetproblemen zien we dit) of om trots te kunnen zijn dat ze deze pijn kunnen verdragen. Het laten vrijkomen van Endorfine kan ook het beoogde doel zijn, omdat dit een kalmerend effect kan hebben. We zien ook dat jongeren het zichzelf verwonden van elkaar kunnen overnemen om bij een groep of sub-cultuur te kunnen horen.
Signalen
Het hebben van onverklaarbare verwondingen of geheimzinnig doen over verwondingen zijn natuurlijk duidelijke eerste signalen dat er iets aan de hand zou kunnen zijn. Maar zoals gezegd proberen de meeste jongeren die zichzelf verwonden, hun verwondingen zoveel mogelijk te verbergen (Al is er ook een groep die de verwondingen wel terloops laat zien). Wanneer een jongere steeds kleding draagt met lange mouwen en lange broekspijpen, ook wanneer het warm is, kan dit een signaal zijn. Het bij zich dragen van scherpe voorwerpen of vuur, zonder dat hier een reden voor is, is ook een duidelijk eerste signaal. Maar er moet dus ook gelet worden op anderen signalen omdat de signalen niet altijd zo duidelijk zijn.
Veel kinderen veranderen wanneer zij in de puberteit komen en de volgende aandachtspunten kunnen dan ook zeker onderdeel uit maken van het normale proces van de puberteit. Maar het kunnen ook signalen zijn dat er meer aan de hand is en dat er aandachtiger gekeken moet worden of er sprake zou kunnen zijn van zelfverwonding.
Vaak is er sprake van een sombere, negatieve basishouding bij de jongeren ten opzichte van zichzelf en de omgeving. De jongere heeft weinig zelfvertrouwen, is snel angstig en vrij kwetsbaar. Vaak is er ook sprake van een verleden met gepest worden. Ook afnemende prestaties op school kunnen een eerste signaal zijn dat het niet goed gaat met een jongere. Hiernaast zien we vaak dat kinderen die zichzelf verwonden zich, in de periode die hier aan vooraf ging, steeds meer hebben afgezonderd. Eetproblemen kunnen ook een eerste signaal zijn dat het niet goed gaat met een jongere, net als lusteloosheid en gebrek aan energie. Vaak wordt ook een verandering in gedrag waargenomen, maar zoals hier boven al gezegd zien we dit vaak in de puberteit en dit is dan ook een moeilijk te interpreteren signaal.
Signalen in de omgeving van de jongere, of te wel omstandigheden die vaak worden waargenomen bij jongere die zichzelf verwonden zijn: relatie-problemen tussen de ouders, gezondheidsproblemen binnen het gezin, verslavingsproblematiek in directe omgeving (soms ook drugsgebruik door de jongere zelf) en verlies binnen de familie of vriendenkring van het gezin.
Bij het interpreteren van bovenstaande signalen moet voorzichtig te werk gegaan worden. Een of twee signalen kunnen voldoende zijn om zorgen te laten ontstaan, maar meerdere signalen samen kunnen evengoed ook niet op zelfbeschadiging duiden. De signalen laten enkel een vermoeden ontstaan en zijn een aanzet tot verder kijken wat er aan de hand is. En daarvoor moet in de eerste plaats gepraat worden met de jongere, hoe moeilijke deze dat ook kan vinden en hoe zeer hij of zij zich hier ook voor kan afsluiten. De jongere zal geholpen moeten worden te zien dat er een probleem is en dat hier hulp bij nodig is. Belangrijk hierbij is dat er geen geheimhouding wordt beloofd, omdat zelfverwonding om ingrijpen en behandeling vraagt en dat is onmogelijk wanneer er geheimhouding is beloofd. Daarna zal gekeken moeten worden hoe het zich verwonden is ontstaan, wat de directe oorzaak was, maar ook wat er daar achter aan problematiek ligt. De jongere zal geholpen moeten worden te praten over zijn of haar gevoelens en daarbij is het vooral belangrijk te luisteren en niet te oordelen.
Zeggen dat de jongere zich niet meer mag verwonden is vaak zinloos zolang de jongere nog geen andere manier weet om zich te uiten of af te reageren. De jongere zal geleerd moeten worden zich goed bewust te worden van de eigen gevoelens, deze juist te interpreteren (b.v. boosheid niet verwarren met verdriet) en deze op een andere manier te uiten.
Verbieden helpt dus vaak niet maar er kan wel samen gekeken worden hoe het zichzelf verwonden tegen gegaan kan worden. Zo kunnen er strategieën bedacht worden die de kans op zelfverwonding verkleinen. Er moet dan gedacht worden aan de afspraak dat de jongere niet alleen gaat zitten wanneer hij of zij zich rot voelt, opschrijven wat dwars zit, als dit lukt iemand zoeken om mee te praten, afleiding zoeken in iets dat veel concentratie vraagt etcetera.
Soms helpt het ook om in eerste instantie een soort alternatief te bieden voor de zelfverwonding, waarbij wel een intense sensatie wordt waargenomen, maar er geen beschadigingen worden aangericht. Dit kan bijvoorbeeld door ijsblokjes vast te houden, een koude douche te nemen, elastiekje strak om pols etcetera. Ook het zoeken van alternatieve manieren om af te reageren zoals een boksbal slaan, hard schreeuwen, krassen op papier, wild dansen op harde muziek etcetera kan soms zelfverwonding voorkomen
Maar ook prettigere ervaringen kunnen soms zelfverwonding voorkomen. Een warm bad, lekkere muziek luisteren, iets lekkers eten, een film kijken, of een luisterend oor vinden kunnen de stemming van de jongere ombuigen. Dit kan helpen andere emoties op te roepen. Door veel tijd met de jongere door te brengen kan vaak ook zelfverwonding voorkomen worden. In de eerste plaats omdat iemand zich meestal niet verwond in het bijzijn van een ander. Maar in de tweede plaats, en dat is eigenlijk veel belangrijker, omdat het samen zijn de jongere helpt zich op andere manieren te uiten en omdat de aandacht veel goed doet. Het stimuleren van het onderhouden van sociale contacten kan dan ook helpen.
Hulp zoeken
Deze zaken kunnen helpen bij het voorkomen van herhaling van zelfverwonding, maar zullen het probleem over het algemeen niet oplossen. Het is dan ook verstandig om altijd hulp te zoeken van een hulpverlener wanneer een jongere zichzelf meerdere malen heeft beschadigd. Deze kan samen met de jongere kijken wat er aan de hand is en welke hulp er nodig is. In de begeleiding door de hulpverlener kan de jongere leren emoties beter te uiten en te reguleren, kan de jongere een betere impulscontrole aanleren en kan bekeken worden welke hulp de jongere nodig heeft om beter om te kunnen gaan met eventuele stressfactoren in het leven van de jongere.
Er zijn verschillende boeken die jongeren die zichzelf beschadigen kunnen ondersteunen. Deze boeken zijn nooit een alternatief voor hulp zoeken. Ze zijn enkel een ondersteuning naast het hulpaanbod. Voor meer informatie en de mogelijkheid om het boek te kopen bij bol.com klik je op de titel:
- Krassen, Elle van den Bogaart
- Hoe krijg ik grip op zelfbeschadiging?, meer inzicht door opdrachten en oefeningen, Lawrence E. Shapiro
- Groter zal ik zijn, het aangrijpende verhaal van een meisje over haar zelfbeschadiging, Sanne Janssen
- Ik zie je tussen de wolken, Maren Stoffels (onze recensie)
- Verborgen gezichten, Nora Ruyter
Heeft u naar aanleiding van dit artikel vragen of wilt u een persoonlijk advies, dan kunt u hier terecht: Vraag per e-mail of advies aan huis
Literatuur
Jong, de W. (2009) Angst en depressie, over angsten, depressie en aanverwante problematiek bij kinderen en jongeren, Hst. 3 Blz 60 - 69, Pica.
http://www.jmouders.nl/Nieuwsartikelpagina/KrassenEnSnijden.htm
http://www.ouders.nl/mpub2005-snijden.htm
http://www.zelfbeschadiging.nl